farklı ortam özelliklerinde entomolojik kanıtlar nasıl toplanır
Entomolojik delillerin doğru yöntemle belirlenmesi, ortama uygun şekilde toplanması ve ortam bileşenleriyle birlikte gelişmekte olan faktörler ile paralel bir şekilde değerlendirilmesi Adli Entomoloji alanında ciddi bir öneme ve doğru sonuca ulaşmak için elzem bir değere sahiptir.
Yazı içeriğinde neler var?
Kapalı ortamlarda bulunan cesetler üzerinde yapılan çalışmalarda entomoloğun birçok problemle karşılaşması söz konusudur.
İlki bu kapalı mekân son derece sıkı bir şekilde korunuyorsa (camları ve kapıları kapalı otomobil, metal konteyner, hava girişleri kapalı ev odaları gibi). Böcekleri cesede yöneltecek kimyasal çekiciler etrafa yayılamayacaktır. Bu durumda ölümden sonra tam olarak ne kadar süre geçtiği tespit edilemeyecektir. Ancak adli entomolog olay yerinde böcekler üzerine herhangi bir yaşam belirtisi olmadığından emin olmalıdır. İkinci problem kimyasal çekiciler cesedin bulunduğu yapıdan dışarıya yayılıyorsa önemli sayıda sinek ve diğer ceset böcekleri dış tarafta toplanacaktır ve içeriye girmek için uğraşacaklardır. Fakat bu örneklerin tamamı toplanamayacağı için konsantrasyonu belirlenemeyecek birçoğu yumurta bırakmayacak ve birçok tür elde edilemeyecektir. Bu durum çalışmanın her aşamasında göz önünde bulundurulmalıdır.
Bakınız: Cesetten Sonra ve Otopsi Sırasında Örneklerin Toplanması
Üçüncü problem ise kapalı ortamlarda sıcaklık Ulusal Meteoroloji servislerinden alınan hava raporlarından farklı olmasıdır. Kapalı ortamlardaki sıcaklık ve gece gündüz arasındaki fark hava tahminlerinden önemli ölçüde farklılık gösterebilir. Bu nedenle çevresel koşulların daha doğru bir şekilde belirlenebilmesi için olay yerinde sıcaklık ölçümleri yapılmalıdır. Örneğin asfalt üzerine park etmiş camları kapalı bir araçta dışarıdaki sıcaklık 240 C iken içerideki sıcaklık 400 C ve üzeri ölçülebilir. Böyle bir ortamda larvaların gelişimi birkaç gün kısalacaktır. Böyle bir durumda ölüm sonrası geçen sürenin tahmininde hata yapılma olasılığı yüksektir.
Kapalı ortamlarda bulunan cesetler üzerine araştırma yapılırken öncelikle mekanın dış tarafında bulunabilecek entomolojik kanıtlar toplanır. Daha sonra yapının iç tarafı ile dış ortamdaki sıcaklık farkı kontrol edilir. Eğer sıcaklık farkı söz konusu ise belirli bir periyot süresince sıcaklık kaydı tutulur. Bu böceklerin gelişiminin doğru olarak tahmin edilmesini sağlayacaktır.
Bakınız: Olay yerinin görsel ve entomolojik olarak değerlendirilmesi
Ceset üzerinden ve çevresinden örnek toplamak daha fazla önem ve bilgi gerektirmektedir. Ceset hangi aşamada olursa olsun birden fazla nesil geçmiş olabilir ve mekan içerisinde çeşitli yerlere göç etmiş örnekler bulunabilir. Göç eden larva, pupa ve sinek kurtçukları evin diğer odalarına, halıların altına, duvar kenarlarına ve koltuk aralarına girebilirler. Bu nedenle örneklere zarar vermemek için mekan içerisinde her yer dikkatle incelenmelidir.
Yeni pupadan çıkan ergin Sinek ve Coleopterler ışığa doğru yöneleceği için, kapalı mekanların dışarı bakan camlarından erginler toplanabilir. Ceset üzerine camdan güneş vurması durumunda güneşin direk geldiği bölgelerde sıcaklık artacak ve bu bölgelerdeki böcekler daha hızlı gelişecektir. Ayrıca mekan içerisindeki sıcaklığın aşırı artması sonucu erginler ölecektir. Bu örnekler cam ve duvar kenarlarından toplanabilir.
Bazen entomolojik kanıtların göl akarsu sulama kanalı havuzlar ve deniz vb.. sucul ortamlarda bulunan cesetler üzerinden toplanması gerekebilir. Bu habitatların her birinde çevre şartlarına hayatta kala bilmek için özel adaptasyonlar geçirmiş belirli türler gözlenir. Böceklerin bu şekilde türleşmesi araştırmacıya coğrafik lokasyonu ya da yılın özel dönemlerini belirlemede yardımcı olur.
Genel olarak sucul böceklerin cesetle beslenmediği bilinmektedir ancak bazı türlerin yüzen ya da batmış cesetleri kullandıkları saptanmıştır. Bu böcek türleri direk olarak ceset dokularını tüketmezler ancak vücutta bulunan travma bölgeleri ile veya vücut çevresindeki küçük organizmalarla beslenerek ve vücudun çeşitli bölgelerinde av ve avcılarından saklanarak cesetleri kullanırlar. Son yıllarda ölü ratlar üzerine yapılan çalışmalarda bazı böcek türlerinin rat leşi üzerinde özel bölgelerde kolonize olduklarını göstermiştir. Bu aquatik böceklerin kolonize olma durumları zamanla doğru orantılı olduğundan adli çalışmalarda sürenin belirlenmesinde yardımcı olabilir. Diğer bir husus bu böceklerin ülkede yayılışları sınırlıdır. Buda ölümün nerde gerçekleştiği ve gerçekleşme süresinin belirlenmesinde oldukça önemlidir.
Birçok sucul böcek yaşam döngüsünün büyük bir kısmını suda geçirir, bazı türlerde ergin bireye gelişene kadar bu süre birkaç yıl almaktadır. Su içerisinde tüm yaşam formları görülebilir. Ancak sucul böceklerin büyük çoğunluğu gelişme ve beslenme dönemlerini suda geçirirler, üreme döneminde erginleşerek suyu terk eder. Bu nedenle adli araştırmalarda yalnız larva, pupa ve diğer ergin öncesi evrelerdeki örnekler toplanır.
Suya batmış cesetlerde karasal böcekler (Calliphoridae, Sarcophagidae vb..) görülmezken yüzen cesetler üzerinde bu böcekler görülebilir. Bu örnekler daha önce açıklanan yöntemlerle toplanabilir.
Bakınız: Adli olay yeri incelemesinin anlamı ve amacı
Sucul böceklerin doğru bir şekilde toplanması ve korunması organizmaların teşhisi ve tanımlanması açısından çok önemlidir. Bu örnekler ergin bireyi yetiştirmek amacıyla ya da saklama sıvılarında korunmak amacıyla toplanabilir. Yumuşak vücutlu olan bu böceklerin yetiştirilmesi ve korunması için birkaç standart yöntem vardır.
Canlı örnekler bulundukları ortamdan alınan su ile birlikte toplanmalı ve taşınmalıdırlar. Taşıma sırasında taşıma kabı tam doldurulmalıdır, böylece suyun çalkalanması sonucu örneklerin zarar görmesi önlenmiş olur. Aynı zamanda suyun sıcaklığı mümkün olduğu kadar korunmalıdır, çünkü akuatik böcekler sıcağa karşı hassastırlar. Taşıma sırasında kabın etrafına ıslak bez sarılması ya da kimyasal buzların kullanılması sıcaklığın düşürülmesine yardımcı olabilir.
Aquatik böceklerin toplanma ve saklanma yöntemleri genel olarak farklılık göstermez, etiketleme şekilleri de aynıdır. Fakat diğer örneklerle aynı etiket formatı kullanılmalı ve ek olarak örneklerin suyun hangi bölgesinden toplandığı mutlaka kayıt edilmelidir.
Bakınız: Ceset kaldırılmadan önce veri toplanması neden önemlidir?
Ceset üzerinde veya çevresindeki vejetasyonda uçan böcekler atrap ile yakalanarak % 70-80’lik alkol içerisinde öldürülüp saklanabilir. Yalnız sucul böceklerin teşhisinde kanatlar oldukça önemlidir, bu nedenle çok dikkatli olunmalıdır. Yumurta, larva ve pupalar elle veya pens ile direk olarak vücut üzerinden toplanabilir. Suda bulunan cesetlerden otopsi öncesinde örnekler toplanmalıdır. Aksi takdirde sudan çıkarma sırasında ceset üzerindeki örneklerin hemen hepsi suya dökülecektir. Ayrıca sucul böcekler yumuşak vücutlu olduklarından ceset üzerinde kalsalar bile otopsiye kadar bozulabileceklerdir.
Adli araştırmalarda sucul böceklerin kullanılması ile ilgili çok az bilgi bulunmaktadır, sınırlı sayıdaki araştırmalarda sucul böceklerden yararlanılmıştır. Fakat akuatik ortamlarda bulunan cesetler üzerinde yapılacak çalışmalarda faydalı olacakları düşünülmektedir. Adli açıdan önemi olan sucul arthropodlar ayrı bir bölümde verilmiştir.
Yazı kaynağı olarak üniversite ders notları için düzenlediğim “Adli Entomoloji” ders notlarından derleme yapıldı, teşekkürler.